Kardiyak rehabilitasyon, kalp hastalarının, hastalık öncesi durumların yeniden kazanması için yapılan faaliyetlerdir. Dünya Sağlık Örgütü de kardiyak rehabilitasyonu bir “hasta hakkı” olarak değerlendirmektedir.
Başlangıçta yalnızca, egzersiz ile sınırlı kabul edilen kardiyak rehabilitasyon, hastanın psikososyal durumunun da değerlendirildiği geniş kapsamlı bir anlam kazanmış ve rehabilitasyon bölümleri genişletilmiştir.(1)
Kardiyak Rehabilitasyonun 4 Fazı Vardır,
Faz I: Hastane içi denetimli fazdır (hastanede başlayıp hastaneden taburcu olana kadar geçen süre). 1-2 haftalık dönemi içerir. Kontrollü giderek artan düzeyde egzersiz yaptırılarak hastanın güvenle yapabileceği egzersiz düzeyi belirlenir.
Faz II: Hastane dışı denetimli fazdır (taburculuk sonrası erken dönem, evde geçirilen süre). Ortalama 3 aylık dönemi içerir. Nabız ve semptomların takibi yapılarak bir rehabilitasyon merkezinde grup halinde hekim kontrolünde egzersiz programı uygulanır.
Faz III: Hastane dışı denetimsiz fazdır (sosyal yaşama, iş ve aktivitelerine dönüş). Üçüncü aydan sonraki dönemi (3-9 ay) içerir. Hasta kendi nabız ve semptomlarını takip ederek bireysel egzersiz yapar.
Faz IV: İdame/bakım dönemi Yaşam boyu sürer. Egzersiz ve diğer yaşam şekli değişiklikleri devam eder. (2)
Kardiyak rehabilitasyon programının bileşenleri şunlardır; (3)
– Hastanın değerlendirilmesi,
– Beslenme danışmanlığı,
– Kilo Yönetimi ve Vücut Kompozisyonu
– Kardiyovasküler Risk Faktörlerinin Yönetim
– Psikososyal Yönetim,
– Aerobik Egzersiz Eğitimi
– Kuvvet (Direnç) Eğitimi
– Fiziksel Aktivite Danışmanlığı
Hemşirenin Rolü
Kardiyak rehabilitasyonda ekibin temel üyelerini hekim, hemşire ve fizyoterapist oluşturur.
Bununla birlikte, kapsamlı bir kardiyak rehabilitasyon biriminde eczacı, diyetisyen, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, ergoterapist, diğer hemşire, diğer branş hekimleri ve fizyoterapistler de rol alırlar.
Hemşire bu ekibin vazgeçilmez bir parçasıdır. Kardiyak rehabilitasyon hemşiresinin kardiyak risk faktör modifikasyonu ve hasta eğitimi başta olmak üzere bir çok temel görevi bulunmaktadır.(4)
Hasta ve ailesine danışmanlık yapmak
Hemşire , kardiyak rehabilitasyon sürecinde hastaya ve ailesine yönelik bireyselleştirilmiş danışmanlık hizmeti sunar. Bu danışmanlık kapsamında hastalık süreci, tedavi planı, yaşam tarzı değişiklikleri ve risk faktörlerinin yönetimi hakkında ilgilendirme yapılır. Hastaya ulaşılabilir bir iletişim kanalı sağlanır ve hastanın tedaviye uyumu artırılır , kaygı düzeyi azalır. Hem de uzun vadeli klinik sonuçların iyileştirilmesi hedeflenir.
Hastaya yönelik danışmanlık hizmeti, bireyin sağlık kuruluşuna başvurmasıyla başlar ve taburculuk sonrasında da sürdürülerek süreklilik gösteren bir destek sürecini kapsar ve taburculuk sonrasında da bu danışmanlık devam ettirilerek hastanın evdeki uyumu ve yaşam kalitesi artırılır.
Eğitim gereksinimlerini belirlemek
Hemşire, kardiyak rehabilitasyon sürecinde bireyin mevcut bilgi düzeyini, öğrenme isteğini, kültürel özelliklerini ve okuryazarlığını değerlendirerek eğitim gereksinimlerini sistematik bir şekilde belirler. Bu değerlendirme sonucunda hastaya özgü, hedefe yönelik ve etkili bir eğitim planı oluşturulur. Eğitim içeriği, hastanın yaş, sosyoekonomik durum ve hastalığa ilişkin algısı dikkate alınarak yapılandırılır ve bu süreçte hasta ve ailesinin aktif katılımı teşvik edilir
Eğitimleri planlamak ve uygulamak
Hemşire, hasta ve ailesinin belirlenen eğitim gereksinimlerine göre yapılandırılmış, hedefe yönelik ve ölçülebilir bir eğitim planı hazırlar.
Uygulama aşamasında, sözlü anlatım, görsel materyaller, uygulamalı gösterimler gibi çeşitli öğretim yöntemleri kullanılarak öğrenmenin etkinliği artırılır.
Hastane Ortamında Kardiyak Rehabilitasyon Hemşiresinin En Sık Verdiği Eğitimler
- Hastalığı Tanıma ve Anlama Eğitimi
Hastaya, tanısı konulan kardiyak hastalığın (örn.kalp kapak hastalıkları, kalp yetersizliği, koroner arter hastalığı, doğumsal kalp hastalıkları belirtileri, nedenleri ve ilerleyişi hakkında temel bilgiler verilir. Bu sayede hastanın hastalık sürecini anlaması ve tedaviye katılımı desteklenir.
- İlaç Kullanımı Eğitimi
Kardiyovasküler ilaçların (örneğin antitrombotikler, beta blokerler, ACE inhibitörleri, statinler) kullanım şekli, dozu, zamanlaması, olası yan etkileri ve ilaç uyumunun önemi ayrıntılı biçimde hastaya anlatılır.
- Fiziksel Aktivite ve Egzersiz Eğitimi
Postoperatif ya da akut dönem sonrası erken mobilizasyonun önemi vurgulanır. Yatak içi egzersizlerden başlayarak, hastanın kapasitesine göre hafif fiziksel aktiviteler önerilir. Ayrıca egzersiz sırasında dikkat edilmesi gereken semptomlar (göğüs ağrısı, nefes darlığı, baş dönmesi vb.) öğretilir.
- Beslenme ve Diyet Eğitimi
Kalp sağlığını destekleyen düşük sodyumlu, düşük yağlı ve dengeli bir diyetin önemi hasta ve ailesine aktarılır. Kolesterol ve kan basıncını düzenlemeye yönelik öneriler yapılır. Gerektiğinde diyetisyenle iş birliği sağlanır.
- Risk Faktörlerinin Kontrolü Eğitimi
Hipertansiyon, diyabet, hiperlipidemi, obezite ve sigara kullanımı gibi değiştirilebilir risk faktörlerinin kontrolü için hastaya bilgi ve danışmanlık sunulur. Sigara bırakma konusunda özel programlara yönlendirme yapılabilir.
- Yara Bakımı ve Postoperatif İzlem Eğitimi
Özellikle cerrahi geçiren hastalarda, insizyon yerinin bakımı, enfeksiyon belirtilerinin tanınması, pansuman işlemleri ve kişisel hijyen hakkında detaylı bilgi verilir.
- Psikolojik Destek ve Stres Yönetimi Eğitimi
Hastanın yaşadığı duygusal zorluklara yönelik destek sunulur; stresin kalp sağlığı üzerindeki etkileri anlatılır. Gerekirse gevşeme teknikleri öğretilir veya psikolojik danışmanlığa yönlendirme yapılır.
- Taburculuk Sonrası Yaşam Tarzı ve İzlem Eğitimi
Hastanın evde karşılaşabileceği durumlar, acil başvuru gerektiren belirtiler, takip randevuları, evde bakım önerileri ve telefonla danışmanlık hizmetleri hakkında bilgilendirme yapılır.
Kardiyak rehabilitasyonda eğitim sonrasında hasta ve ailesinin anladığı bilgiler değerlendirilerek gerekirse tekrar eğitim verilir ve süreç sürekli geri bildirimle desteklenir.Etkili iletişim, empati ve sürekli danışmanlık, hastanın sürece aktif katılımını desteklerken; bireyin yaşam kalitesini artırmaya yönelik eğitim ve destek uygulamaları, bakımın temel bileşenlerini oluşturur
Hasta ve ailesini motive etmek
Hemşire, hasta ve ailesini motive etmek amacıyla empatik, güven verici ve destekleyici bir iletişim tarzı benimser.
Hasta ve ailesiyle kurduğu sürekli, açık ve güvene dayalı iletişim yoluyla onları karar alma süreçlerine katılmaya teşvik eder.
Yaşam şekli değişikliklerinde desteklemek
Kardiyak rehabilitasyon sürecinde hemşire, hastayı yaşam tarzı değişikliklerine uyum sağlamada aktif biçimde destekler. Bu destek; sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılması, düzenli fiziksel aktiviteye yönlendirme, sigara ve alkol gibi zararlı alışkanlıkların bırakılması, stresle başa çıkma yöntemlerinin öğretilmesi ve ilaç tedavisine uyumun artırılması gibi alanları kapsar.
Hemşire, bireyin değişime yönelik inançlarını, engellerini ve motivasyon düzeyini değerlendirerek kişiye özel bir yaklaşım geliştirir. Ayrıca, değişimin sürdürülebilir olması için hedef belirleme, olumlu pekiştirme ve düzenli geri bildirim mekanizmalarını kullanır. Böylece hem fiziksel iyileşme desteklenir hem de kardiyak hastalığının tekrarlama riski azaltılır.
Hasta haklarını savunmak
Kardiyak rehabilitasyon sürecinde hemşire, hastanın haklarını gözetmek ve savunmakla yükümlüdür. Bu kapsamda, hastanın bilgilendirilmiş onam hakkı, kendi bakım kararlarına katılma hakkı ve saygı görme hakkı öncelikli olarak korunur. Hemşire, hastaya rehabilitasyon sürecinin amacı, riskleri ve alternatifleri hakkında açık ve anlaşılır bilgiler sunarak bilinçli karar verme sürecini destekler. Ayrıca, hasta mahremiyetine saygı gösterir, her bireyin kültürel ve kişisel farklılıklarını dikkate alarak etik ilkelere uygun bir bakım ortamı sağlar. Rehabilitasyon sürecinde yaşanabilecek iletişim, erişim veya bakım eşitsizliklerine karşı hasta adına savunuculuk yaparak, hastanın güvenli, adil ve onurlu bir sağlık hizmetine ulaşmasını sağlar. Bu yaklaşım, hasta merkezli bakım anlayışının temelini oluşturur ve hemşirelik mesleğinin etik sorumlulukları arasında yer alır.
Araştırma yapmak
Hemşirelik mesleğinde araştırma yapmak, bilimsel bilgi üretmek ve klinik uygulamaları kanıta dayalı hale getirmek açısından büyük önem taşır. Kardiyak rehabilitasyon gibi sürekli gelişen ve çok disiplinli bir alanda, hemşirenin araştırmalara katılması ya da kendi alanına özgü çalışmalar yürütmesi; hasta bakım kalitesini artırmak, yeni yöntemleri değerlendirmek ve sonuçları bilimsel temellere dayandırmak açısından kritik bir rol oynar. Hemşire, bakım süreçlerinde karşılaştığı sorunlardan yola çıkarak araştırma soruları oluşturabilir, veri toplayabilir ve elde edilen bulgularla klinik uygulamaların geliştirilmesine katkı sağlayabilir.
Ekip üyeleri ile iletişimi sağlamak
Kardiyak rehabilitasyon sürecinde etkili ve bütüncül bir bakım sunulabilmesi için, hemşirenin multidisipliner ekip üyeleriyle sürekli, açık ve iş birliğine dayalı bir iletişim kurması büyük önem taşır. Hemşire, kardiyolog, cerrah, fizyoterapist, diyetisyen, psikolog ve diğer sağlık profesyonelleriyle bilgi paylaşımında bulunarak hasta bakımının sürekliliğini ve koordinasyonunu sağlar. Ekip içi iletişim, hasta hedeflerinin ortak şekilde belirlenmesini, bakım planlarının entegre biçimde yürütülmesini ve klinik kararların daha sağlıklı alınmasını destekler. Aynı zamanda açık iletişim; hasta güvenliği, bakım kalitesi ve hasta memnuniyetinin artırılmasına doğrudan katkı sağlar. Hemşirenin bu süreçteki rolü, sadece bilgi aktarımı değil, aynı zamanda ekip uyumunu güçlendiren yapıcı bir etkileşim ortamı oluşturmaktır.
Hastanın hastalığına uyumunu desteklemek
Kardiyak rehabilitasyon sürecinde hemşire, bireyin fiziksel sınırlılıklarına rağmen mümkün olduğunca bağımsız fonksiyonlarını en üst düzeye çıkarmayı amaçlar (5,6,7,8)
Bu amaçla hemşire, hastanın günlük yaşam aktivitelerine katılımını artırmaya yönelik hedefler belirler, fonksiyonel kapasitesini geliştiren egzersiz ve eğitim programlarını teşvik eder. Ancak bu destek, yalnızca hastane süreciyle sınırlı değildir; taburculuk sonrasında da devam etmesi gereken süreklilik gerektiren bir yaklaşımdır.
Hemşire, taburculuk sonrası düzenli takip görüşmeleri, telefonla danışmanlık ya da ev ziyaretleri yoluyla hastayı izlemeye devam eder. Bu süreçte hem fiziksel ilerlemeyi hem de psikososyal uyumu değerlendirerek, bireyin bağımsız yaşam becerilerinin sürdürülebilirliğini sağlar ve yeniden hastaneye yatışı önlemeye katkıda bulunur.
Taburculuk sonrası dönemde, kardiyak hastaların kendi sağlık durumlarını kabul etmeleri ve sosyal yaşama uyum sağlamaları kritik bir süreçtir. Hemşire, bu dönemde hastanın duygusal ve psikososyal ihtiyaçlarını değerlendirerek, kabul sürecini destekler ve uyum zorluklarını erken dönemde tespit eder. Hastaya ve ailesine, hastalığın getirdiği kısıtlamalarla başa çıkma stratejileri, günlük yaşam aktivitelerine adapte olma ve sosyal rolünü yeniden yapılandırma konusunda rehberlik eder.
Bu bütüncül yaklaşım, hastanın yaşam kalitesini artırırken, kronik hastalıkla yaşamda denge kurmasına katkı sağlar.
Tartışma
Kardiyak rehabilitasyon, kalp hastalarının fiziksel, psikolojik ve sosyal iyilik hâlini yeniden kazanmasını hedefleyen bütüncül bir süreçtir. Bu sürecin etkin ve sürdürülebilir olması, disiplinler arası ekip çalışmasını gerektirirken, hemşirenin bu ekip içerisindeki rolü hayati öneme sahiptir, rehabilitasyonun başarısını doğrudan etkileyen kilit bir profesyoneldir.
Sonuç olarak, literatür ışığında değerlendirildiğinde, kardiyak rehabilitasyon hemşiresi; eğitimci, danışman, savunucu ve bakım koordinatörü gibi çok yönlü roller üstlenmektedir. Bu rollerin etkin bir şekilde yerine getirilmesi, hem bireysel hasta sonuçlarını hem de rehabilitasyon programlarının genel başarısını doğrudan etkilemektedir
KAYNAKLAR
- Uzun M. Kardiyak rehabilitasyonda hasta eğitimi ve egzersiz. ‘’ (Anadolu Kardiyol Derg.2007; 7:298- 304.)
- Balady, Gary J., et al. Cardiac Rehabilitation. Stat Pearls Publishing, 2025. NCBI Bookshelf, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482457 Erişim Tarihi.17.06.2025
- Brown TM, Pack QR, Aberegg E, Brewer LC, Ford YR, Forman DE, et Core Components of Cardiac Rehabilitation Programs: 2024 Update (AHA/AACVPR). Circulation. 2024;150(18):e328–e347
- Elitoğ N, Erkuş B. Acıbadem Hastanesi kardiyak rehabilitasyon hemşireliği deneyimi sonuçları. Türk Kalp Damar Cerrahisi Derneği 10. Ulusal Kongresi 2008. Çeşme. Web adresi: https://www.acibademhemsirelik.com/edergi/yeni_tasarim/files/bil_1.pdf Erişim Tarihi.17.06.2025
- Uysal H. Kardiyak Rehabilitasyon ve Hemşirenin Sorumlulukları. Kardiyovasküler Hemşirelik Dergisi. 2012; 3(3):49–59.
- Uysal H. Kardiyak rehabilitasyonda hasta eğitimi. Patient education in cardiac rehabilitation. Turkiye Klinikleri J Cardiol-Special Topics 2012b; 5(2):26-32.
- Akdemir N, Akkuş Y. Rehabilitasyon ve hemşirelik. Rehabilitation and nursing. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2006:82-91.
- Fridlund B. The role of the nurse in cardiac rehabilitation programmes. Eur J Cardiovasc Nurs February 2002; 1(1):15-18.
Hazırlayan
Hem. Esra Palabıyık
Kardiyak Rehabilitasyon Vaka Yönetici Hemşiresi