Engellilik ve Sağlık Hizmetleri

Engellilik, bireylerin yaşam kalitesini ve toplumsal katılımını sınırlayan, çok boyutlu bir toplumsal sorundur. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), engelliliği yalnızca fiziksel ya da zihinsel bir hastalık veya sakatlık olarak tanımlamaz; aynı zamanda bireyin sosyal, ruhsal ve fiziksel iyilik halinden uzaklaşmasını da içerir (1). Tarih boyunca, engellilik farklı toplumlarda çeşitli önyargılar ve damgalamalarla karşılaşmış; ancak modern çağda, engelli bireylerin yaşadığı sorunlar daha fazla görünür olmuş ve bu bireylerin sosyal, psikolojik ve ekonomik sorunlarına çözümler aranmaya başlanmıştır (3).

Engelliliğin kavramsallaşması, yalnızca fiziksel ya da zihinsel bir yetersizlikle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda bireylerin sosyal yaşama dahil olmasını engelleyen şartları ve engelleri de kapsamaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde engelliliğin toplumsal boyutları daha derinden hissedilmektedir. Engelli bireylerin karşılaştığı bu zorluklar, toplumsal uyum, psikolojik destek ve erişilebilirlik gibi faktörlerle doğrudan ilişkilidir (4).

Bu makalede, engellilik türleri, engelli bireylerin karşılaştığı sorunlar, hemşirelik yaklaşımları ve toplumda engelli algısı ele alınmaktadır. Hemşirelik, engelli bireylerin yaşam kalitesini artırmak ve topluma uyumlarını sağlamak adına kritik bir rol oynamaktadır.

Engellilik Türleri

Engellilik, farklı boyutlarda ortaya çıkabilir ve bireyin yaşamını çeşitli yönlerden etkileyebilir. Başlıca engellilik türleri şunlardır:

1. Bedensel Engellilik: Hareket yeteneğinin tamamen veya kısmen kaybıdır. Genellikle fiziksel travma, doğuştan gelen anomaliler veya hastalıklarla ilişkilidir (7).
2. Zihinsel Engellilik: Bilişsel işlevlerin gelişimindeki sınırlılıklar ve zihinsel gelişimdeki yetersizlikler bu gruba girer (9).
3. Duyusal Engellilik: Görme, işitme gibi duyusal yetilerin kaybı veya bozukluklarıdır (8).
4. Psikososyal Engellilik: Ruhsal hastalıkların neden olduğu toplumsal ve bireysel kısıtlamaları içerir (6).

Engelli Bireylerin Yaşadığı Sorunlar

Engelli bireyler, fiziksel, psikolojik, ekonomik ve sosyal birçok zorlukla karşı karşıya kalmaktadır. Bu sorunlar genel olarak şu başlıklar altında toplanabilir:

• Eğitim Sorunları: Engelli bireylerin eğitime erişimi, fiziki yetersizlikler ve uygun eğitim materyallerinin eksikliği nedeniyle sınırlıdır (3).
• İstihdam Sorunları: Engelli bireyler, iş bulma süreçlerinde ayrımcılığa maruz kalabilmekte ve iş ortamlarında yeterli destek alamamaktadır (1).
• Sağlık Hizmetlerine Erişim: Engelli bireyler, sağlık kuruluşlarına ulaşmada ve uygun sağlık hizmeti almada çeşitli engellerle karşılaşmaktadır (5).
• Toplumsal Dışlanma ve Damgalama: Engelli bireyler, toplum içinde yeterince kabul görmemekte ve sosyal yaşama katılımları kısıtlanmaktadır (1).

Bu sorunların giderilmesi için politika yapıcıların, sivil toplum kuruluşlarının ve sağlık profesyonellerinin birlikte çalışması gerekmektedir.

Engellilik ve Sağlık Hizmetleri

Engelli bireylerin sağlık hizmetlerine erişimi, hem bireysel hem de sistemsel engeller nedeniyle kısıtlanabilmektedir (5). Fiziksel erişilebilirlik eksiklikleri, engelli bireylerin sağlık kurumlarına rahat ulaşmasını engelleyebilir. Bununla birlikte, sağlık profesyonellerinin engellilik konusunda yeterli eğitime sahip olmaması da hizmet kalitesini düşürebilmektedir (2).

Engelli bireylerin sağlık hizmetlerinden etkin bir şekilde yararlanabilmesi için tıbbi sosyal hizmetlerin geliştirilmesi gerekmektedir. Araştırmalar, multidisipliner bir yaklaşım ile sağlık hizmetlerinin daha erişilebilir hale getirilebileceğini göstermektedir (1). Engelli bireylerin sağlık hizmetlerinden eşit şekilde yararlanabilmesi için özel donanımlı sağlık tesisleri, rehabilitasyon merkezleri ve evde bakım hizmetlerinin yaygınlaştırılması gerekmektedir (3). Ayrıca, engellilere yönelik sağlık hizmetlerinde kullanılan teknolojik yeniliklerin artırılması ve sağlık çalışanlarının engelli bireylere yönelik hizmet sunma kapasitelerinin geliştirilmesi önem arz etmektedir (3).

Sağlık hizmetleri, yalnızca tıbbi müdahalelerle sınırlı kalmamalı; aynı zamanda engelli bireylerin psikososyal ihtiyaçlarını da göz önünde bulundurmalıdır. Özellikle kronik hastalıkları olan engelli bireyler için uzun vadeli sağlık planlamalarının yapılması, bireylerin yaşam kalitesini artırıcı bir faktör olarak öne çıkmaktadır (1). Engelli bireylerin sağlık hizmetlerine erişiminin iyileştirilmesi, yalnızca bireysel sağlık durumlarını değil, toplumsal refahı da artıracak önemli bir adımdır (6).

Sağlık Çalışanlarının Tutumlarının Sağlık Süreçlerine Etkisi

Engelli bireylerin sağlık hizmetlerine erişiminde sadece fiziksel engeller değil, sağlık çalışanlarının tutum ve davranışları da belirleyici bir rol oynamaktadır. Araştırmalar, sağlık çalışanlarının empati düzeylerinin ve engelliliğe yönelik farkındalıklarının, bireylerin sağlık hizmetlerinden memnuniyetini ve sağlık sonuçlarını doğrudan etkilediğini göstermektedir. Engelli bireyin saygı ve anlayışla karşılanması, yalnızca psikolojik iyilik halini artırmakla kalmaz, aynı zamanda tedaviye uyumu ve sağlık hizmetlerinden yararlanma oranlarını da olumlu yönde etkiler (10).

Hemşirelerin engelli bireylere karşı sergilediği pozitif yaklaşımlar; bireylerin kendilerini ifade etmelerine imkân tanır, tedavi sürecine aktif katılımlarını destekler ve sosyal izolasyon hissini azaltır. Bu bağlamda, hemşirelik eğitimi müfredatlarında engelli bireylerle iletişim ve bütüncül yaklaşım konularına yer verilmesi, sağlık sisteminin insan odaklı gelişimine katkı sağlamaktadır.

Damgalama ve Toplumda Engelli Algısı

Engelli bireyler, toplum içinde sıklıkla damgalama ve önyargılarla karşılaşmaktadır. Bu durum, onların sosyal yaşama katılımını zorlaştırmakta ve psikolojik açıdan olumsuz etkiler yaratmaktadır (1). Toplumda engelli bireylere yönelik algının olumlu yönde değiştirilmesi için eğitim ve farkındalık çalışmaları büyük önem taşımaktadır (3)..

Engelli Bireyler için Hemşirelik Yaklaşımları

Engelli bireylerin yaşam kalitesini artırmak ve sağlık sorunlarına çözüm sunmak, hemşirelerin önemli görevleri arasında yer alır. Hemşireler, engelliliğin tanısından rehabilitasyonuna kadar olan süreçte, bireylerin ve ailelerinin ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli yaklaşımlar benimserler (3). Bu yaklaşımlar, engelli bireylerin daha bağımsız bir yaşam sürdürebilmeleri ve topluma uyum sağlayabilmeleri için büyük bir önem taşır.

• Bireyselleştirilmiş Bakım: Her engelli bireyin özel ihtiyaçlarına uygun bir bakım planının hazırlanmasını sağlar (1).
• Psikososyal Destek: Engellilikle başa çıkma becerilerinin geliştirilmesi için rehberlik edilir ve duygusal destek sağlanır (2).
• Erişilebilir Sağlık Hizmetleri: Engelli bireylerin fiziksel ve iletişim engellerini ortadan kaldırmaya yönelik düzenlemeler yapılır (1).
• Toplum Farkındalığını Artırma: Toplumda engellilik konusunda eğitim verilerek farkındalık oluşturulur (5).

Engellilik, sadece bireysel bir sorun olarak değil, toplumsal bir mesele olarak ele alınmalıdır. Engelli bireylerin yaşam kalitesini artırmak ve topluma daha iyi entegre olmalarını sağlamak, sadece sağlık profesyonellerinin değil, toplumun ve devletin ortak bir çabasıyla mümkün olacaktır. Bu noktada, erişilebilir altyapıların oluşturulması, damgalama ile mücadele edilmesi ve engellilik konusunda farkındalığın artırılması önem taşımaktadır (3).

Birey, toplum ve devlet düzeyinde eşgüdüm içinde çalışarak engelli bireylerin yaşam kalitesini artırmak mümkün olacaktır. Erişilebilir sağlık hizmetleri ve toplumda engelliliğe dair farkındalık yaratılması, bu sürecin temel unsurlarındandır. Tıbbi sosyal hizmetlerin etkin kullanılması ve hastane yönetimlerinin engellilik konusunda daha duyarlı bir yaklaşım benimsemesi, sağlık sisteminin engelli bireylere daha iyi hizmet sunmasını sağlayacaktır (1).

Son olarak, kamusal ve özel sektör işbirliği ile engelli bireylerin toplumsal entegrasyonunu sağlamak için atılacak adımlar, her iki sektörün de katkı sağlamasıyla daha etkili hale gelecektir. Engelli bireylerin yaşamlarını iyileştirmek, sadece sağlık hizmetleriyle değil, aynı zamanda toplumsal ve ekonomik fırsatların artırılmasıyla mümkün olacaktır. Hemşirelerin bu sürecin en ön safında yer alarak, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde önemli katkılar sunmaları gerekmektedir (2).

Ayrıca, sağlık çalışanlarının engelliliğe yönelik tutumlarının, bireylerin sağlık süreçlerine aktif katılımını ve memnuniyetini doğrudan etkilediği unutulmamalıdır. Bu nedenle hemşirelik eğitim programlarında engellilik konusunda iletişim, empati ve etik duyarlılık gibi alanlara ağırlık verilmesi önem arz etmektedir. (10).

Kaynakça

1. Bilge A, Genç R. E, & Nışlı, İ. (2005). Toplumsal bir sorun olan engellilik ve hemşirelik yaklaşımı. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi,
2. Ertaş M. F, Bahçe, Z. (2023). Engelli hastalara yönelik tıbbi sosyal hizmetlerde hastane yönetiminin rolü. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi,
3. Tuba Ç, Sarıkaya N. A. (2017). Hemşirelik fakültesi öğrencilerinin engelli bireyleri damgalamaya ilişkin düşünceleri ve uygulamaları. JAREN
4. Ekin Dila T. Ö, Feyza D, Hatice Y. S.İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi 2021; 6(3): 185-192 Engelli Bireylerin Sağlık Hizmetine ve Bakıma Erişimi ile İlgili Yaşadıkları Sorunlar
5. Dr. Mustafa Kemal K.(2017). Engelli Bireylerin Sağlık Hizmeti Alımında Karşılaştıkları Problemler, Uluslararası Sağlık Yönetimi ve Stratejileri Araştırma Dergisi
6. Mevlüde Alpaslan A, Nilüfer E, Fatma Y. Engelli kadınlarda üreme sağlığı sorunları ve hemşirelik yaklaşımı, Androloji Bülteni (2021).
7. Musa Ö, Salih K. Engelli Bireylerin Sağlık Hizmetleri Kullanımında Yaşadıkları Sorunlar: Konya Örneği, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 2017; 20(4): 409-427
8. Elif B.(2012) Engelli Çocukların Ailesine Verilen Hemşirelik Bakımının Aile Gereksinimini Karşılama Düzeyine Etkisinin İncelenmesi, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü yüksek lisans tezi
9. Nedime K, Selda Mert B. Yaşam Aktivitelerine Dayalı Hemşirelik Modeli (YADHM)’ne Göre Zihinsel Engelli Bireylerin Sorunları ve Hemşirelik, Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2011 4(1).
10. Kaya N, Ayaz S. Engelli bireylerin sağlık çalışanlarının tutumlarına yönelik algısı ve sağlık hizmeti deneyimleri. Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, 2022 33(1), 45–61.

Hazırlayan: Hümeyra DAĞHAN

Kemoterapi Hemşiresi

Acıbadem Kayseri Hastanesi